Nobelpoort

 

De Nobelpoort is een van de drie overgebleven stadspoorten van de Nederlandse stad Zierikzee. De poort is landinwaarts gesitueerd en dateert uit het midden van de 14e eeuw. De herkomst van de naam is onduidelijk. Voor de poort lag oorspronkelijk een ophaalbrug. Tot 1866 werden de poorten iedere avond gesloten.

Naar de ouderdom van de drie Zierikzeese poortgebouwen is eind vorige eeuw nader onderzoek verricht. Dit zogenaamd dendrochronologisch onderzoek werd uitgevoerd door de Stichting Ring te Amersfoort, op verzoek van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg thans onderdeel van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het te onderzoeken materiaal bestond uit enkele monsters van eikenhout die uit het schilddak ofwel uit de grote kap van het poortgebouw waren geboord, na nauwgezet te hebben onderzocht welk onderdeel ervan uit de bouwperiode kon dateren. In Amersfoort was men in staat de conclusie te trekken dat de houtmonsters afkomstig waren van rond 1360. Met het opmetselen van het forse muurwerk van hoofdgebouw en torens is men wellicht één à twee decennia eerder begonnen, rond 1350 toen Zierikzee zeer welvarend was en men stenen woonhuizen in het centrum en oostelijke deel van de stad liet verrijzen.

Volgens de volksoverlevering zouden in Zierikzee twee zusters met de familienaam Nobel hebben geleefd, van wie één krom liep. Deze zusters zouden over de bouw van de torenspitsen van de poort hebben getwist. Met als gevolg dat de spits van de rechtertoren meer facetten heeft en deze bovendien iets krom is. Dat in de veertiende eeuw op het toenmalige eiland Schouwen inderdaad een familie Nobel heeft bestaan, wordt duidelijk bij raadpleging van de rekeningen Bourgondisch-Oostenrijkse Tijdvak in het archief van de Rekenkamer van Zeeland in de depots van het Zeeuws Archief. Hierin worden genoemd landeigenaars Pieter Nobel Jacobsz. en Symon Pieter Nobelsz., daar woonachtig in de jaren dertig en veertig van de veertiende eeuw. Naar de voorname familie Nobel zijn wellicht ook de Zierikzeese Lange en Korte Nobelstraat vernoemd. Er wordt tevens gedacht aan het sinds de veertiende eeuw in de Lage Landen gebruikte betaalmiddel (de munt) nobel ter verklaring van de naam van het poortgebouw en de twee vermelde straten.

 

NOBELPOORT

Zierikzee heeft als enige stad in Nederland het grote voorrecht nog drie van haar middeleeuwse poorten te bezitten, die vanaf de 16de eeuw vrijwel ongewijzigd zijn gebleven. Ook Kampen bezit nog drie poorten, maar die zijn in latere tijd sterk verbouwd. Het zijn herinneringen aan lang vervlogen tijden toen de stad zich moest kunnen verdedigen tegen de vijand. Van deze drie poorten is de Nobelpoort, die staat aan de noordzijde van de stad, de oudste. Dit kan worden afgeleid uit het gebruik van Doornikse steen aan het onderste gedeelte en het metselen van bakstenen van datzelfde gedeelte in zogenaamd Vlaams verband. Daarbij is er geen afwisseling van lagen stenen in de lengterichting van de muur. Maar daarentegen een afwisseling van stenen in de lengte- en diepterichting in iedere laag van het metselwerk.

Bij de Nobelpoort is het middeleeuwse karakter het best bewaard gebleven. Alleen de gevel tussen beide torens aan de buitenzijde is gewijzigd.

De poort dateert uit het eerste kwart van de 14de eeuw. Na het zware beleg door de Vlamingen in 1304 werd de verdediging drastisch verbeterd. Onderdeel daarvan was de bouw van onder meer deze poort. De naam van de bouwmeester van deze poort is niet bekend. Dat is helaas ook niet meer te achterhalen, omdat in 1811 de archiefstukken door de toenmalige burgemeester als oud-papier zijn verkocht. 

Evenals de Zuidhavenpoort is ook de Nobelpoort hoog. Het bood verdedigers de gelegenheid vanuit de hoogte hun belagers te bespieden en te bestoken. Het is nog de tijd van vooral pijl en boog. Toen de kanonnen hun verwoestende invloed konden laten gelden, werden niet langer van zulke hoge poorten opgetrokken.

NAAMGEVING

Hoe de Nobelpoort aan zijn naam komt, is onzeker. Nobel betekent edel, is de aanduiding van een munt, maar ook van een middeleeuwse naam.

In 1303 bewoonde ene Ghise Nobelsone het slot Bridorpe bij Brouwershaven. Mogelijk heeft de Nobelpoort haar naam aan hem te danken. Een volksoverlevering vertelt dat het gebouw gesticht zou zijn door twee adellijke (nobele) dames, Anna en Maria. Omdat één van hen krom liep, hebben de bouwers één van de twee torenspitsen met een flauwe knik gebouwd.

De muren zijn gefundeerd op palen van ongeveer 1.20 meter in het vierkant en met onderlinge afstanden van ongeveer twee meter. Om metselwerk uit te sparen werd de afstand ertussen overbrugd met een constructie van zogenaamde spaarbogen. De fundaties waren samengesteld uit ieder twaalf palen, met een diameter van tien tot twaalf centimeter. Op de paalkoppen was een vloer aangebracht van dikke eiken delen. Daarop rust het metselwerk. 

De torens zijn vanaf de grond gemeten 35 meter hoog en van boven 1.30 meter dik. De ondermuur is 1.60 meter dik. In het midden is de lengte tot de dak 16 meter, met het driehoekig dak is het 25 meter hoog.

In het hoofdgebouw bevindt zich de poortdoorgang. Hierin zijn loodzware eikehouten poortdeuren, voorzien van veel ijzerbeslag en ontelbare smeedijzeren nagels met grote koppen, gehangen. Ook in de Zuid- en Noordhavenpoort zijn de deuren nog aanwezig. Ze zijn allemaal geschilderd in de stadskleuren. Tot 1866 werden de stadspoorten ‘s-avonds gesloten.

Laatkomers kregen tegen betaling aan de poortwachter toegang via het klinket, het kleine deurtje in één van de poortdeuren. De laatste poortwachter heette Hubrecht de Voogdt.

Mocht de vijand erin slagen de deuren kapot te rammen, dan werd een valhek met scherpe punten neergelaten als een nieuwe hindernis. De sleuf in de vorm van twee eiken balken met ruimte ertussen, is nog zichtbaar. Tussen de balken zijn horizontale staven aangebracht. Daaruit valt af te leiden dat aan de boven- en onderzijde van het valhek horizontale verbindingen aanwezig waren. Door de afwezigheid van dwarsverbindingen tussen de spijlen van het valhek werd voorkomen dat de vijand het hek als klimrek zou kunnen gebruiken. Ook in de beide havenpoorten was zo’n valhek aanwezig. In de Noordhavenpoort bevindt de sleuf zich achter de deuren. Bij de andere twee poorten ervoor. Oorspronkelijk bevond zich voor de Nobelpoort een houten ophaalbrug. In 1685 is deze ophaalbrug vervangen door de huidige dam, die later werd voorzien van een borstwering. Even buiten de brug is nog een klein stuk van de in de 17de eeuw aangelegde verdedigingswerken te zien. Het is een deel van de zogenaamde halve maan. Links en rechts van het poortgebouw bevinden zich twee ronde torenlichamen. Ze hebben ieder een diameter van zes meter. De bouw ervan betrof een belangrijke venieuwing. Zulke torens gaven de verdedigers veel beter de gelegenheid de omgeving te bestrijken en zo nodig de toegang onder kruisvuur te houden. De beide spitsen zijn ongeveer 35 meter hoog. De ene spits telt 8 zijden, de andere 16. Via de torens worden de twee verdiepingen en de zolder bereikt. Bijzonder zijn de kapconstructies van de spitsen.

In 1795 werd de Nobelpoort als magazijn ingericht voor kleding en ammunitie. Omdat in de Nobelpoort toen kruit lag, mochten mensen in de Nobelstraat en omgeving ’s winters niet stoken omdat men bang was voor ontploffingsgevaar. 

Op 25 maart 1760 bepaalde de stedelijke autoriteiten dat de Nobelpoort van mei tot en met september om 22.00 uur gesloten zou worden en wie later kwam moest door de Noordhavenpoort om de stad binnen te komen.

Toen de Fransen de stad in bezit hadden genomen werd de naam van de Nobelpoort veranderd in ‘Porte d’Aboukir’. Die naam heeft de poort maar kort gedragen.

n 1591 werd de poort gerestaureerd met stenen van het vervallen kerkgebouw van Westerschouwen. In de jaren 1973-1979 werd de poort op deskundige wijze gerestaureerd. In 1979 vond de laatste restauratie plaats. De kosten hiervan bedroegen toen € 665.241,80. In 2005 zijn de torens opnieuw gevoegd, is de kap tegen houtworm behandeld en zijn diverse onderdelen van de kap vernieuwd.

Voor liefhebbers vormt de poort een bijzondere trekpleister. Het kost hier niet veel moeite je eigen jeugd weer in te leven met spannende jeugdboeken over middeleeuwse gevechten en dappere ridders.